Halk Matematiği
Bilindiği gibi 1931’yılında çıkarılan bir kanunla ağırlık ve uzunluk öcüleri için batıda kullanılan sistemler geçerli kabul edilerek Osmanlı döneminden beri kullanılan ölçü sistemleri terk edildi. Bu tarihten önce Rize çarşısında da dirhem, okka, kıyye, kile, kantar, çeki, arşın, endaze gibi ölçü birimleri kullanılıyordu. Köylerde kullanılan ölçü sistemleri ise özellikle ağırlık ölçülerinde, adları aynı olsa bir karşılıkları yöreden yöreye değişebiliyordu. Rize çarşısında batman denen ölçünün karşılığı yaklaşık 6 kilo gelirken aynı birim başka yerlerde 3 kiloya denk geliyordu.
Rize’nin köylerinde günümüzdeki tartı ve ölçü sistemlerinin kullanılmadığı zamanlarda, ölçü ve tartı göz kararıyla, ölçülmesi gereken ürünü taşıyan kabın sayısıyla (bir top kumaş, bir teneke yağ, bir çuval mısır, bir bağ ot, bir balya saman vs.), tarafların birbirlerine karşı rızasıyla yapılırdı. Alan ve mesafe ölçüleri de kullanım niteliklerine göre belirlenirdi. Bir arazi yurt, ev yapmaya uygun ise daha değerlidir. Zira köy yerleşimleri yoğun şekilde vadi yamaçlarındadır ve bu bölgelerde düz arazi bulmak pek mümkün değildir. Tarla olarak kullanılabilecek alanlar da yine araziye değer katan bir unsurdur. Bu bileşenlere bağlı olarak arazi ölçümlerinde öncelikle yurt yeri ve tarla sayısı dikkate alınırdı. Kardeşler arasında arazi paylaşımı yapılacaksa, arazi içerisinde ev yapmaya uygun olan yerler kardeşlere taksim edilir. Arazinin geri kalan kısmı olan tarlalar ve ağaçlık alanlar da yine kardeşlerin ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde taksim edilirdi. Bir tarla için belirlenen ölçü oradan alınan ürünün miktarıdır. Örneğin bir kot mısır almak için gereken alan bellidir ve tarlalar bu ürün miktarı gözetilerek taksim edilir.
Kardeşler arasında mal paylaşımının sorun halime geldiği de görülür. Ailenin büyüğü sağlığında bir paylaşım yapmadan vefat etmişse ve başlarında bir başka aile büyüğü yoksa kardeşler kendi aralarında paylaşım yaparlardı. Bu durumda aralarında anlaşmazlık çıkabilirdi. Anlaşmazlıklar husumete dönüşmesin diye arazi paylaşımını köyün ihtiyar heyeti çözümlerdi. Bu ihtiyar heyetinde kardeşleri ve kullandıkları araziyi tanıyan yakın komşuları, akrabaları, köyün imamı ve muhtarı bulunabilirdi.
Değirmenlerde eski zamanlarda görevli değirmenciler olur ve değirmene götürülen mısırı değirmenciler öğütürdü. Yaptığı işe karşılık olarak değirmencilere öğütülen mısırdan belli bir pay verilirdi. Bu pay, kaç çuval mısır öğütülmüşse ona göre belirlenirdi. Kesin bir miktar burada da söz konusu değildir. Değirmencinin payı, taraflar arasında uzlaşılarak belirlenir.
Köylerde süt ürünleri, sütün taşındığı bakraç ve güğümlerle ölçülürdü. Tereyağı, ahşaptan yapılmış “kot” denen kaplarda taşınır ve ölçüsü ve bunun adediyle ifade edilirdi; “bir kot yağ” yaklaşık olarak 6 kilo gelir ve değeri, bedeli buna göre ödenirdi.
Kot, taşınabilen küçük taneli; mısır taneleri, ceviz ve fasulye gibi ürünler için de ölçü ve tartıda kullanılırdı.
Pekmez yapımında üzümün şırasının saklandığı büyük ve derin kaplara, fıçılara “kadi” denir. Kadi aynı zamanda kışlık yiyecek olarak yapılıp saklanan turşuların kurulduğu kaptır. Halk arasındaki sohbetlerde fazla miktardaki ürünü ifade etmek için “kadi,” bir ölçü sistemi olarak bugün dahi kullanılmaktadır.
Eski dönemlerde kullanılan çeşitli tartı ve ölçümlerde tarafların rızasının belirleyici olduğu hemen fark edilir. Bunun nedenini değişim aracı olarak paranın bugünkü kadar yaygın olmamasında aranmalıdır. Para insanlar arasındaki ilişkileri tanzim eden bir ölçü değilken insanların birbirlerinden razı olması, alış-verişten sonra helalleşebilmeleri daha önemliydi.
Geçmiş Yıllarda Kullanılmış Bazı Ölçü Birimleri
Demirli: Kotun bir misli büyüklükte olan, on kilo kadar mısır alan bir ölçü aleti; tahta üstüvane şeklinde yapılır, içinde, ortasında aşağıdan yukarı doğru bir demir vardır; üstünde, ağız tarafında bu demire bağlı ikinci bir demir daha bulunur. Bu alet mısır, ceviz, kestane ve fındık ölçmek ve taşımak için kullanılır. Ağız tarafındaki, daha doğrusu üst kısmındaki demirden tutulur. Demirli ve onun küçüğü olan kot kelimeleri şu deyimde geçer: Bir kot, bir demirli. Bu deyim muhlamanın iyi olduğunu anlatmak için kullanılır (Kazmaz, 1998: 270).
Kadi: Büyük fıçı.
Kebiç: Bal kabı. Bir kebiç 5 batman bal alır. Bir batman 6 kilodur. Buna göre bir kebiç 30 kilo bal alır.
Kot: Mısır ölçmeye yarayan ölçü aleti. Kot üstüvane şeklinde olup tahtadan yapılır; ağız kısmı, üst tarafı açıktır. Demirli denen kabın küçüğüdür. Ortalama 5-6 kilo alır.