Yöre Ağızları ve Argosu
Rize Ağızlarının Genel Özellikleri
Rize ilinde konuşulan Türkçenin ağız özellikleri, ünsüz seslerin çoğunlukla yarı-tonlu kullanılması bakımından batı komşusu Trabzon ağızlarından ayrılır (Günay: 25). Rize’nin doğu sınırındaki Artvin ilinin Karadeniz’e kıyısı olan Arhavi ve Hopa ilçelerinde Rize ilinde görülen ağız özellikleri korunmaktadır.
Rize ile güney komşusu Erzurum arasındaki doğal sınır olan Kaçkarlar, iki ili ağız özellikleri bakımından ayrıştıran yerdir. Buna karşın her iki yörede de c, ç, g, k ünsüzlerinin pek çok kelimede sızıcılaştığı görülür.
16. yüzyılda Tebriz’den kaçan Akkoyunlu Türkmenlerinin büyük bir kısmı Erzurum üzerinden Trabzon-Rize bölgesine gelip yerleşir. Bunlar “k” yerine “ç” ve “g” yerine “c” sesini kullanırlar. Rize ve Trabzon’da pek çok yörede “g” sesi yerine “c” ve “ç” sesleri arasında bir ses kullanılır. Bölgedeki ağız benzerlikleri büyük ölçüde bu göçlere dayanmaktadır.
Rize ili ağızlarında ı, ö, ü ünlüleri kullanılmaz. “I” sesi “i” şeklinde söylenir; Kılçık / kilçuk. “Ö” sesi “o” veya “e” olur; Göl / col, Ölüm / elum. “Ü” sesi “u” olur; Gün / cun.
Ön seste tonsuzlaşma, Rize ili ağızlarının ayırt edici özelliklerinden biridir. Anadolu’ya gelen Oğuzların konuştuğu güney-batı Oğuz Türkçesi, özellikle ön sesteki tonsuz ünsüzlerin tonlulaşmasıyla diğer Oğuz dillerinden ayrılır. Ülkemizde iç ve doğu Anadolu’da bariz şekilde görülen bu dil özelliği Rize yöresinde görülmez; Diken / tiçen, Dokumak / tokumak, Gizlemek / kizlemek.
Buna sebep olarak bölgeye gelip yerleşmiş olan Kıpçaklar gösterilir.
Rize ağızlarının bir başka ayırt edici özelliği c, ç, g ve k seslerinde görülen sızıcılaşmadır. Makalenin girişinde söz ettiğimiz gibi, bu dil özelliğinin nedeni bölgeye gelip yerleşen Akkoyunlu Türkmenleridir.
Türkçede genel itibarla kelimelerdeki ses vurgusu son hecededir. Rize ağızlarında ise ses vurgusu sondan bir önceki hecededir.
Türkçe cümlelerde özne başta, yüklem sonda yer alır. Türkçeyi bilhassa Hint-Avrupa dillerinden ayıran özelliğidir bu. Rize ağızlarındaki cümle yapısında yüklem baştadır; Eve gittin, bir iki saat uyudum / Cittum eve, uyudum bi içi saat.
1. 2. ve 3. tekil şahıs zamirlerinin yakınlaşma hali çekimlerinde iç sesteki “n” sesinin “ğ” sesine dönüşmesi, yörede yaygın görülen bir özelliktir; Bana / bağa, Sana / sağa, Ona / oğa.
Rize ağızlarında “d” sesiyle söylenmesi gereken pek çok sözcük “y” sesiyle söylenir. “Burada mısın” yerine “buraya misun,” “orada mısın” yerine “oraya misun,” “neredesin” yerine “nereyesun” örneklerinde olduğu gibi.
Yörede “ü,” “j,” “ı” sesleri ile kelime başlamaz. Buna karşın “ğ” ile başlayan sözcükler vardır (Coşkun: 154).
Rize ili ağızları kendi içerisinde farklılıklar gösterir. Günay bu farklılıkları dikkate alarak Rize ili ağızlarını 5 farklı bölgeye ayırır.
1. Ağız Yöresi:
Rize il sınırının başladığı İyidere’den başlayarak Gündoğdu beldesi dahil olmak üzere Çayeli ilçe sınırına kadar olan bölge birinci ağız yöresidir. Tarih boyunca Rize’ye yapılan göçlerin büyük bölümü iç kesimlerden gelerek İyidere üzerinden Rize’ye inmiştir. Bu bölge göç yollarının başında yer aldığı için, diğer ağız yörelerini de etkilemiştir.
Birinci ağız yöresinin ayırt edici özelliği “r” sesini değişikliğe uğramadan söylemesidir. Diğer ağız yörelerinde “r” sesi daha arkada boğumlanarak tonsuzlaşır.
Bu ağız yöresinin bir diğer farkı, çoğul şahıs eklerinin kullanımında ortaya çıkar. Birinci ağız yöresinde 1. tekil şahıs, 2. tekil şahıs ve 2. çoğul şahıs, “-um, -sun, -sunuz” ekleriyle kurulur. Bu ağız yöresinin doğusunda kalan bölgede ise bunların yerine “-em, -sen, -siz” eklerinin kullanıldığı görülür.
2. Ağız Yöresi:
İkinci ağız yöresi Çayeli ilçesi ve çevresini kapsar. Bu ağız yöresinde ora, bura, nere zarfları yaklaşma ve bulunma hali ekleri almaksızın yer ve yön anlatımı gösterecek biçimde kullanılır.
Konuşma sırasında çeşitli duygu ve tavırların anlatımını kolaylaştırmak için yapılan hece vurgusu, bu yörede özellikle soru tümcelerinde dikkat çekicidir. Hecelerin tonlanarak söylendiği cümlelerde özellikle son heceye bağlı ünlü ses, boğumlanma süresi bakımından uzayıp şiddetlenir. Yörede dilindeki bu müzikal özellikler, yörenin atma türkü şairleriyle ünlü olmasının da bir ölçüde açıklar.
3. Ağız Yöresi:
Üçüncü ağız yöresini Pazar, Hemşin ve Çamlıhemşin ilçeleri oluşturur.
Yöre ağızlarında düz, geniş-ince e ünlüsünün kalınlaştığı görülür. Dereler / dârâler, Eski / aski.
Bir diğer özellik a, o, e ünlülerinin darlaşmasıdır: Hançer / hinçar, Toplu / tupli
4. Ağız Yöresi:
Günay’ın çalışmasında Çayeli’ne bağlı Kaptanpaşa (Senoz) köyü çeşitli özellikleriyle ikinci ve üçüncü ağız yörelerine yakınlaşsa da kendine has hususiyetleriyle ayrı bir ağır yöresini teşkil eder.
5. Ağız Yöresi:
Lazca denilen ayrı bir dilin de konuşulduğu Pazar, Ardeşen ve Fındıklı içine alan beşinci ağız yöresi, Arhavi ve Hopa ilçelerini de içine alarak Sarp’a kadar uzanan bölgeyi kapsar. Bu yörenin dil özellikleri pek çok bakımdan üçüncü ağız yöresiyle benzerlikler gösterir.