Halk Matematiği
Günümüzde kullandığımız modern ölçü ve tartı birimlerinden önce Türk’lerin kullandığı ölçü ve tartı birimleri halk matematiğinin konusudur. Bilindiği gibi 1931’yılında çıkarılan bir kanunla ağırlık ve uzunluk öcüleri için batıda kullanılan sistemler geçerli kabul edilerek Osmanlı döneminden beri kullanılan ölçü sistemleri resmi olarak terk edildi. Bununla birlikte insanlar arası ilişkilerde, alış-verişlerde her şey her daim modern ölçü birimlerine konu edilmez. Modern hayatta herşeyin parayla ölçülebilen bir bedeli olduğu halde Türk’ler, günlük hayatın her anında maddi bir bedel beklemeksizin Allah rızası için de alış-veriş yapabilmekte, verdiğine denk maddi bir karşılık beklemeksizin çevresindekilere yardım edebilmekte, hesaba gelmez şekilde hareket edebilmektedir.
Demirci, sepetçi, dülger gibi çeşitli meslek grupları yapacakları ürünü standart ölçülerden ziyade yapılacak işin gereğine göre biçimlendirirler. Terziler mesela, hazır giyimden önce kumaşı müşterisinin ölçüsüne göre keser ve dikimini giyinecek olanın kalıbına göre yaparlardı. Komşular arasındaki alış-verişlerde el değiştiren her ne ise değerli onun maddi değeri değil, karşı tarafın memnuniyeti, verilen şeyin komşunun işine yaradığını onu mutlu ettiğini görmektir. Dolayısıyla verilen ölçüye tartıya gelmez. Kültürün içinde yeri olan ölçüler de esas olarak burada aranmalıdır.
Geçimi toprağa bağlı olan tarımla uğraşan çiftçiler, arazilerini eğer bu bir tarla ise, o tarlada alınan mahsule göre ölçer, niteler. Mısır ekimi yapanlar, ekili araziti hasat ettikleri mısırın miktarına göre ölçerler. Bunun için de kot / got denilen doldurulduğunda 5-6 kilo tahıl alabilen ahşap kap ölçü birimi olur. Mesela; “Ne kadar mısır ekiyorsun,” sorusunun cevabı; “20 kot” olabilmektedir. Kot yerine sonradan çuval da denilmiştir. Dolayısıyla çuval, yük taşımanın yanında ölçü bildirme görevini de yüklenmiştir.
Adım, avuç, ayak, bağ, boy, deste, karış, kulaç, kucak, parmak, tam, tutam, yarım, yudum, yük gibi ifadeler ölçü birimi olarak kullanıldığı gibi güğüm, kot, maşrapa, teneke gibi her türlü taşıma kabı da ölçü olarak kullanılmış ve hâlâ kullanılmaktadır.
Osmanlı Devleti döneminde kullanılan bazı ölçü birimleri:
Batman (ağırlığı yaklaşık 7-8 kg olan bir ölçü birimidir)
Çeki (4 kantara denk gelen ağırlık ölçüsü birimidir)
Dirhem (Yaklaşık olarak 3 grama denk gelen ağırlık ölçüsü birimidir)
Goşam: Bir ya da iki avuç dolusu
Kantar (Yaklaşık 50 kiloya denk gelen ağırlık ölçüsüdür)
Kıyye (yaklaşık olarak 1,25 kiloya denk bir ölçü birimidir)
Miskâl (mücevher gibi değerli eşyaların tartılmasında kullanılırdı. 1 miskal 4,5 gr’dır)
Okka (Kıyye ile aynı değerdedir)
Sehim (hisse anlamında kullanılır)