GİRESUN HALK KÜLTÜRÜ

Halk Müziği

Giresun halk müziği genel anlamda Karadeniz Bölgesinin özelliklerini taşır. Doğuda Trabzon ile batıda ise Ordu ile halk müziği icrasında ve çalınan ezgilerde ortak yönler gelişmiştir. Doğal coğrafi unsurlar halk müziğini etkilemiştir: Kıyı şeridi ve dağlık alanlar arasında farklılıklar görülür. Dolayısıyla ilin yöre müziğini de iki gurupta incelemek gerekir. Kıyı kesiminde yalı havaları yaygın iken dağlık bölgelerde yayla havaları yaygındır. Yörede söylenen türküler de yapılan işlere göre adlandırılmış olup fındık toplarken söylenen türküler fındık havası, yaylaya çıkarken söylenen türkülere ise yayla havası veya yol havası demişlerdir. Kıyı kesimlerinin müziğinde horon ve kemençe öne çıkar. İç kesimlerde ise enstrüman olarak bağlama ve buna bağlı olarak oturak havaları dikkat çekmeye başlar. Giresun’da uzun havalar da yaygındır. “Kerim ve Garip’ten deyişlerle, Tamzara uzun havası en yaygın olanlarıdır. Şebinkarahisar ve çevresinde garip ayağında söylenen uzun havaya, “ova garibi” denir.

Giresun’da çalınan ezgiler ağırlıkla 7 ve 9 zamanlıdır. 9 zamanlı olanlar genellikle karşılama havasıdır (K: Emrah Kaya). Karadeniz müziği incelemelerinde Ordu-Giresun bölgesi bir grup, Giresun-Hopa arasını diğer bir grup olarak incelemek doğru olur. Birinci bölüm Oturak havası, Kırık hava, Karşılama, Sallama kısmen Zeybek ve Horon (2/4, 4/4, 5/8, 7/8, 8/8, 9/8) sahasına, ikinci bölüm Karşılama, Sallama, Horon ve kısmen oturak havası (5/8, 7/8, 16/8) sahasına girmektedir (Ataman, 1965: 3688). Giresun ili Doğu Karadeniz’de görülen bu saydığımız müzikal çeşitliliğin tamamını görebildiğimiz bir ilimizdir.

Giresun ilinde Görele ve bu ilçenin doğusunda kalan kesimin müzik kültüründe kemençenin ayrı bir yeri vardır. Yazılı ve sözlü pek çok kaynakta Görele ilçesi kemençenin başkenti olarak anılır. Tuzcuoğlu, Karaman ve Picoğlu gibi meşhur kemençeciler bu ilçede doğmuş, yetişmiştir.

Geçmiş yıllarda bağ-bahçe işleri, harman zamanları yapılan imece ortamları türkü icrası için bahane olmuştur. Ortaklaşa yapılan işlerde hem çalışan hem eğlenen yöre insanı, söyledikleri mani ve türkülerle çalışma ortamlarını şenlendirmişlerdir. Beraber çalışırken çalıp söyledikleri bu ezgilere Giresun’da “imece havaları” denilmektedir (Ekici, 1990).

Yayla yolculukları, otçu göçü ve diğer yayla şenlikleri, mayıs yedisi, nişan, kına düğünler çalgılı eğlence ortamlarının başlıcalarıdır. Sözü edilen bu ortamlarda sürekli olarak düzenlenen eğlenceler, Görele ve çevresinde kemençe kültürünün oluşması neticesini vermiştir. Çürükeynesil kahvehanesi uzun yıllar yörede kemençecilerin buluşma adresi olmuş bir mekândır. Görele’de kemençenin üstatlarından Halil Kodalak (Karaman) ve Hacı Ali Özdemir bu kahvehanede sürekli kemençe çalarlarmış. Kemençe kahvehaneleri bir gelenek olarak günümüzde de devam etmektedir.

Çalgılar

Giresun ilinde icra edilen müziklerde kemençe, bağlama, davul, zurna gibi çeşitli çalgılar kullanılmaktadır. Giresun ilinin Keşap ve merkez ilçesinden itibaren batı tarafında bağlama, Görele ve bu ilçenin doğusunda ise kemençe çalgısı daha fazla kullanılır. Yörede kırnata da denilen klarnet, Bulancak ve Piraziz ilçelerinde görülür. Klarnet çalınan bölgelerde klarnete davul çalgısı eşlik eder. Nefesli sazlardan olan zurna, Bulancak’ın doğusundan itibaren il genelinde görülür. Zurnaya da icra esnasında davul çalgısı eşlik eder.

Bu saydıklarımız yörede yaygın olarak kullanılan çalgılardır. Eskiden köy yerleşimlerinde yapılan düğünlerde kız evinde, kına gecesinde kadınlar arasında tertip edilen eğlencelerde tef, kemençe ve ud çalınıyordu. Bunlardan başka bu yörede çalınmış olup günümüzde kullanılmayan, unutulmaya yüz tutmuş çeşitli çalgılar da vardır. Yapraktan ve ağaç kabuğundan yapılan zıpçık; söğüt ağacından yapılan düdük; bakırdan, metal malzemeden yapılan 6 delikli kaval bunlardan bazılarıdır (K: Emrah Kaya).

Kemençe

Doğu Karadeniz Bölgesi’nin Karadeniz’e bakan kesimlerinde kemençe çalgısı çalınmaktadır. Giresun’un Trabzon’a yakın olan doğu tarafından daha yaygın olmakla birlikte, kıyı kesimlerinde çalınan başlıca çalgı kemençedir. Giresun’a Çepni kökenli yerleşimlerde çalınan kemençe bölge genelindeki kemençeden biraz daha küçük ve daha tiz seslidir (Akad, 2006: 66). Kemençenin boyu çalınma şekliyle ilgilidir. Yaya olarak gidilen uzun yayla yollarında çalınan kemençeler, elde kolay tutulması, eli yormaması için küçük boylu yapılmışlardır. Oturarak, dize dayanarak çalınan kemençeler biraz daha büyük olur (Duman, 2004). Görele ilçesi kemençe çalgısının yapımı ve icrasında öne çıkan yerleşimdir. Görele’de kemençeciler aynı zamanda halk ozanıdırlar. Çalmakla kalmaz türkü kurar ve söylerler. Görele kemençesinin boyu 55 cm, tekne boyu 41 cm, tutma yeri (boyun) 8,5 cm ve yayı da kemençe boyundadır (Bilir, 2007: 240).

Görele kemençesi de üç tellidir. İnce tele zil (ince ve tiz) adı verilir. İkinci telin adı, sağır teldir. Üçüncü tel de bam teli olarak bilinir. Kemençenin gövdesi dut, erik, ardıç veya kiraz ağacından yapılır. Kapak kısmı için ladin ağacı tercih edilir. Yörede “çet” denilen kemençe yay çubuğu genellikle erik ağacından yapılır. Yayın telleri at kuyruğundan yapılır. Yayın tellerine daha iyi ses çıkarması ve dayanıklılığının artması için reçine sürülür. Kapak kalınsa ince ses, kapak inceyse kalın ses verir. Kemençeyle her ezgi çalınabilir.

Klarnet

Üflemeli çalgılar sınıfından olan klarnet Bulancak ilçesinden başlayıp Ordu iline kadar olan bölgede görülür. Abanoz ağacından, ya da metalden (bakır, pirinç) yapılır. Bu çalgıya yörede “gırnata” da denilmektedir.

Halk müziği çalgıları arasında tezeneli sazlardan divan, cura, bağlama yörede yaygın şekilde kullanılırken, üflemeli sazlar arasında klarnetten başka küçük zurnalar, dilli kavallar da yörede çalınmaktadır. Vurmalı sazlardan davul ve tef kıyı şeridinde, zil ve kaşık ise iç kesimlerde çalınan diğer yaygın müzik araçlarıdır.

Bölgede Karadeniz kemençesi ve bağlama yapımı için çeşitli ağaçlar kullanılabilir ancak dut ve ardıç bağlama yapımı için erik de kemençe yapımı için daha çok tercih edilir.

Türküler

Geçmiş yıllarda bağ-bahçe işleri, hasat ve harman zamanlarında işler, imece usulüyle yapılıyordu. Bu imece ortamlarında maniler, türküler söylenir, yöre insanı, söyledikleri mani ve türkülerle çalışma ortamlarını şenlendirirlerdi. Yörede söylenen türküler yapılan işlere göre adlandırılmış olup fındık toplarken söylenen türküler fındık havası, yaylaya çıkarken söylenen türkülere ise yayla havası veya yol havası denilmiştir.

Ağasarın Balını

Derleyen: Ömer Akpınar

Kaynak kişi: Ömer Akpınar

Ağasarın balını (da)

Gel salını salını

Adam cebinde daşır (da)

Senin gibi gelini

Oğol Nazim’im oğol

Oy Asiye Asiye

Tütün Goydum kesiye

Anan seni verecek de

Bir bağ pirasiye (Bir evlek pirasiye)

Oğol Nazim’im oğol

Sis dağının başları başları (da)

Kesme kesme daşları

Adamı öldürüyü

Nazlı yarin Gaşları

Oğol Nazim’im oğol

Oy Asiye Asiye

Tütün Goydum kesiye

Anan seni verecek de

Bir bağ pirasiye (Bir evlek pirasiye)

Oğol Nazim’im oğol

Sis dağının başları başları (da)

Küfür küfür esiyu

Baban bu yıl gurbanı (da)

Çifter çifter kesiyu

Oğol Nazim’im oğol

Oy Asiye Asiye

Tütün Goydum kesiye

Anan seni verecek de

Bir bağ pirasiye (Bir evlek pirasiye)

Oğol Nazim’im oğol

Altın Yüzük

Altın yüzüğüm var benim (anam)

Parmağıma dar benim

Giresun’un içinde (canım)

Kara gözlü yar benim

Altın yüzük yaptırdım (anam)

Kuyum ustalarına

Acep ilaç olur mu (canım)

Gel oynayı oynayı

(Nakarat)

Hop ninrıayı ninnayı aman

Gel oynayı oynayı

Hop ninnayı ninnayı canım

Gel oynayı oynayı

…

Dere Boyu Kavaklar

Dere boyu kavaklar

Ah dere boyu kavaklar

Açtı yeşil yapraklar

Ben sana doyamadım

Doysun kara topraklar

Hadi gülüm yandan yandan yandan

Biz korkmayız jandarmadan

Dere boyunun düzü

Mevlam ayırdı bizi

Ah babanın aklı olsa

Evlendirirdi bizi

Hadi gülüm yandan yandan yandan

Biz korkmayız jandarmadan

Gidiyom Giresun’a

Kızlar meyhanesine

Orda bir güzel ölmüş

Varam cenazesine

Hadi gülüm yandan yandan yandan

Biz korkmayız jandarmadan

…

Dikayak Karahisar türküsü

Kareysar (karahisar) oylum oylum

İçinde selvi boylum

Selvi boylum çıkanda

Yıkılsın oylum oylum

Ararsın asmaları

Giyersin basmaları

Gene horana girdi

Kareysar yosmaları

Kareysar mezarlığı

Üstünün üzerliği

Memlekete şan vermiş

Yarimin güzelliği

Gökte yıldız sayılmaz

Çiğ yumurta soyulmaz

Ergen kız ergen oğlan

Cilvesinden doyulmaz

İn dereye dereye

Al dereden taş getir

Aşlanmamış fidandan

Dişlenmemiş yar getir

İndim derelerine

Bilmem nerelerine

Kaytan bıyıklarımı

Sürsem nerelerine

…

Eşref Bey türküsü / Eşref Bey ağıdı

Kaynak kişi: Picoğlu Osman

Giresun üstünde vapur bağrıyor

Eşref’in yarasını doktor sarıyor

Eşref’in annesi yanmış ağlıyor

Atma Hakkı atma pişman olursun

Gedikalizadelere anam hasım olursun

Pazarsu dereleri bir ufak dere

Eşref’i vurdular anam nafile yere

Nafile nafile o da nafile

Cenazemi koydular otomobile

Giresun’da dostum var o da nafile

Atma Hakkı atma pişman olursun

Giresun gençlerine anam düşman olursun

Attığın kurşundan sen utanırsın

Camlı sokak paketini atlayamadım

Hakkı düşmanımmış anam anlayamadım

Atma Hakkı atma pişman olursun

Giresun gençlerine anam hasım olursun

Attığın mermiden sen utanırsın

Türküye konu olan Eşref Bey 20. yüzyılın başlarında Piraziz’de sevilen ve sayılan biridir. Sahibi olduğu fabrikada çalıştırmak üzere Hakkı isimli birini işe alır. Fabrikada çalışan kadınlar muhasebeci Hakkı’yı Eşref Bey’e şikâyet ederler. Eşref Bey, Hakkı’ya kadın işçilerin olduğu bölümden uzak durmasını söyler. Eşref Bey Hakkı’yı yine kadın işçilerin olduğu yerde görünce bu defa daha sert bir dille ikaz eder.

İlerleyen günlerde Eşref Bey, Hakkı’yla birlikte yemek yedikten sonra fabrikaya geçip sohbet ederler. Sohbet sırasında Hakkı, Eşref Bey’in tabancasını görmek ister. Eşref Bey tabancasını Hakkı’ya verir. Hakkı da tabancayla Eşref Bey’i vurur.

Vurulan Eşref Bey fabrikadan dışarıya çıkar. Sokakta otel sahibi Talat Bey’e rastlar. Kendisini vuranın Hakkı olduğunu söyler. Eşref hastaneye yetiştirilir ancak kurtarılamaz. Hakkı hapse atılır. Eşref Bey’in yakın arkadaşlarından biri cezaevinde Hakkı’yı öldirmek ister ancak başaramaz. Hakkı 1933 yılında çıkarılan bir afla serbest kalır ve izini kaybettirir.

Önceleri maniler halinde söylenen Eşref Bey ağıdı zamanla türküye dönüşür. Türküyü kemençeyle ilk defa söyleyen ve TRT repertuarına alınmasını sağlayan Picoğlu Osman’dır.

Mican (Kahve Koydum Fincana)

Derleyen: Ahmet Yamacı

Kaynak kişi: Halim Giresunlu

Kahve koydum fincana

Hele de bakın Mican’a

Körolası Kel Seyit

Nasıl da kıydın o cana

Vay benim canım Mican’ım

Dünyalarda bir canım

Martinimin pulları (kolları)

Gece de geçtim yolları

Aslan Mican geliyor

Saymaz karakolları

Vay benim canım Mican’ım

Dünyalarda bir canım

Kel Seyit sen öleceksin

Kabire gireceksin

Dokuz tahta altında

Ne cevap vereceksin

Vay benim canım Mican’ım

Dünyalarda bir canım

Karanfilım saksıda

Bir yar sevdim Aksu’da

Allah bizi kavuştur

Akşam ile yatsıda

Vay benim canım Mican’ım

Dünyalarda bir canım

Türküye konu olan Micanoğlu’nun hikâyesi şöyledir; Micanoğlu Hüseyin 1274 (1858) yılında Giresun’un Keşap nahiyesine bağlı Engüz (Dokuztepe) köyünde doğmuştur. Medrese tahsiline devam ettiği dönemde Memiş Hocanın kızıyla Mican hakkında dedikodular çıkar. Mican, Memiş Hocayı öldür ve hapse atılır. Hapisten kaçan Mican, saklandığı Piraziz’de Tayyip Ağa tarafından ihbar edilince buradan ayrılıp Deli Reşid’in çetesine katılır. Kendisini yakalamak isteyenleri öldürmeye başlar. Şanı büyür. Eğribel yakınlarında yabancılar tarafından işletilen madeni haraca bağlar.

Karagül yaylasında Kel Seyid’e misafir olduğu dönemde, Kel Seyid’in gelini veya yanındaki kadınlardan biriyle arasında ilişki olduğu dedikodusu çıkar. Bunun üzerine Kel Seyid, Micanoğlu ve arkadaşlarını hükümete teslim etmek üzere tutuklar. Ellerine kelepçe, ayaklarına bukağı vurur. Micanoğlu bir yolunu bulup evden çıkar. Peşine takılan köpeklerden kurtulmak için kendini göle atar. Uzun süre gölde kaldığı için hastalanır. Çivriz köyüne yakın bir yerde ölür. Öldüğünde tarih 1887’dir. Yaşadığı dönemde vurularak öldüğüne kimse inanmak istemediği için Micanoğlu’nun hayatıyla ve ölmüyle ilgili çok çeşitli anlatılar ortaya çıkmıştır (Yüksel, 2016: 117-120).

Şebinkarahisar’dan derlenmiş bir türkü (Akyüz, 1956: 1324):

Köy ağasının daha bulüğ oğluna bir kız bulup tantanalı bir düğün yapılır. Düğünden sonra bir gün arkadaşları geline evlilikten memnun olup olmadığını sorarlar, o da şiirler cevap verir:

Kutlu yastık kutlu döşek yumuşak

Koynuma verdiler bir cahil uşak

Ben isterdim sabaha kadar konuşak