Halk Matematiği
Bilindiği gibi 1931’yılında çıkarılan bir kanunla ağırlık ve uzunluk öcüleri için batıda kullanılan sistemler geçerli kabul edilerek Osmanlı döneminden beri kullanılan ölçü sistemleri terk edildi.
1950’li yılların ortalarına kadar ağırlık ölçü birimi ve uzunluk ölçü birimi önemli farklılıklar gösteriyordu. Şimdi kullanılan ağırlık birimi kilogram olup 0 derecede bir desimetreküp suyun ağırlığı olarak tanımlanmıştır.
Cumhuriyetten önce, yurdumuzda kullanılan ölçü birimleri bugün kullandıklarımızdan farklıydı. Metre yerine, arşın denilen bir uzunluk aleti kullanılıyordu.
Eski zaman tartı ve ölçümlerinde bugünkü hassasiyet yoktu. Ölçüm ve tartı aletleri eksik veya fazla gösterebiliyordu. Belli bir ölçü biriminin değeri farklı yerleşimlerde farklı değerler alabiliyordu. Bununla birlikte çarşı ve pazarlarda alışverişlerde ölçü ve tartıdan daha ziyade tarafların rızası belirleyiciydi. Bunun nedeni takas aracı olarak paranın bugünkü kadar ikonlaşmamış olmasında aranmalıdır. Para insanlar arasındaki ilişkileri tanzim eden mutlak bir ölçü değilken insanların birbirlerinden razı olması, alış-verişten sonra helalleşebilmeleri çok daha önemliydi. Kullanım alanı en yaygın ölçü “göz kararı” idi.
Ağır hacimli tartılar baskülle yapılırken yüz kilo ve üzeri tartılar kantarlar vasıtasıyla yapılırdı. Vakfıkebir ve yöresinde kantar yapan ustalar küçük çaplı sanayilerini oluşturmuştu. Son zamanlarında Kürtün kazasına kayıtlı ustalar kantar yapma sanatını memleketlerinde sürdürmüştür. Kürtüne yaptığımız bir seyahatte kantar ustası babasının mesleği Vakfıkebir’de yanında çalıştığı ustasından öğrendiğini söyledi.
Kot: Mısır ve tahıl ölçmeye yarayan tahtadan yapılmış ölçü aletiydi. Kot, silindir kova şeklinde olup ağız kısmı, üst tarafı açıktır. Ortalama 7 kilo alırdı. En çok kullanılan ölçüm aletlerinin başında geliyordu.
Osmanlı İmparatorluğu zamanında 75,80 cm’lik tarım mimari (veya sadece zirai), 68 cm uzunluğundaki çarşı arşını vardı. Daha sonra ipekli fiyatlarının artması dolayısı ile fiyatı yükseltme yerine ölçü birimi kısaltılarak 65 cm’lik Fars kökenli endaze birimi kullanıldı. III. Selim abanoz ağacından bir prototip olarak 1 zirai mimari yaptırdı. Bunun bir tarafı 24 parmağa ve her parmak 10 hat’ta bölündü. Böylelikle bu bölümle basımevinde kullanılan punto büyüklükleri de alınabilecekti. Diğer tarafı sadece 20 eşit parçaya bölündü. Zirai mimari, arşın ve endaze ölçü birimlerinin karşılıkları şöyledir.
1 Zirai mimari (mimari arşını) = 2 ayak (kadem) = 0,75774 m
1 kulaç = 1,895 m (ip boyu, su derinliği, kuyu derinliği vb. ölçmek için)
1 fersah =(3 mil ) 5685 m
1 çarşı arşını = 0,680 m (kumaş için)
1 endaze = 0,650 m
Eski Alan Ölçü Birimleri
1 arşın (zirai) ²= 0,57417 m²
1 dönüm (yeni) = 2500 m²
1 dönüm (büyük) = 2720 m²
1 dönüm (atik) = 4 evlek /1600 zirai²/ 918,672 m² (bir kenarı 40 arşın olan kare)
1 dekar (da) = 1000 m2/ 10 a
1 hektar (h) = 10 da/ 10 000 m2/ 100 a
Kullanıldığı yere göre değişen alan ölçü birimleri:
1 şinik: 129,1883 m²
1 yeni dönüm 2025 m²
1 hükümet dönümü 1000 m²
Eski Ağırlık Ölçü Birimleri:
1 okka (kıyye) = 400 dirhem /1280 gr. Günlük alışverişlerde kullanılırdı.
1 batman=6 kıyye/7,544 kg. Günlük alışveriş ve hayvan tartılarında kullanılırdı.
1 çeki = 4 kantar /225,798 kg, odun, kömür gibi tartılarda kullanılırdı.
1 miskal = 1,5 dirhem /4,8 gr. Yükte hafif pahada ağır değerli takılarda kullanılırdı.
1 dirhem = 3,2 gr. Değerli nebatat ve kimyada kullanılırdı.
Çok değerli maddeleri ölçmek için Dirhemin daha alt ölçü birimleri vardı. Bunlar sırasıyla: dönük, kırat, bakray, fitil, nekir, kıtmir, zerre şeklinde sıralanır.
Eski Zaman Ölçüleri:
Zamanı tanımlamak için alaturka saat kullanılıyordu. Bu saate göre 12’de akşam oluyordu.
Dünya ülkelerinin çoğu miladi takvim kullanırken, biz hicri takvim kullanıyorduk.
1928 yılında yapılan bir değişiklikle milletlerarası rakamlar kabul edildi. 1931’de kabul edilen bir kanunla eski ağırlık ve uzunluk ölçüleri değiştirildi. Eskiden kullanılan arşın, endaze, okka gibi ölçü birimleri kaldırıldı. Bunların yerine uzunluk ölçüsü olarak metre, ağırlık ölçüsü olarak kilo kabul edildi. Uzunluk ve ağırlık ölçülerinde yapılan bu değişikliklerle ülkede ölçü birliği sağlandı.
Bez, kumaş boyunu ölçmek için kullanılan ölçüye bitemi denir.