Sözlü Edebiyat
Adlandırmalar
İnsan Adları: Yörede günümüzde en çok kullanılan kişi adları arasında, Ahmet, Mehmet, Abdullah, Hasan, Hüseyin, Ali, İbrahim, Musa, Emine, Nezaket, Hacer, Fatma gibi Arapça ve Farsça kökenli kelimelerden oluşmaktadır. Genç ve çocuk nüfusu oluşturan kişi adlarında çoğunlukla Gökhan, Umut, Ufuk, Aleyna, Can, Mert, Arda, Ezgi, Çağan gibi isimler konulmaktadır. TÜİK verilerinde, illere göre nüfus kütüklerine kayıtlı en çok kullanılan kadın ve erkek adları: Fatma, Hatice, Ayşe, Emine, Meryem, Mehmet, Mustafa, Ali, Hasan ve Ahmet olmuştur.
Yer Adları: Yer adları genellikle yerleşim yerinin orman, su kaynakları, maden kaynakları gibi doğal yapı ve hâkim ekonomik faaliyet, sosyal olaylar gibi beşeri unsurların etkisiyle verilmiştir. Aynı zamanda geçmişteki etnik grupların izleri açısından eski yer adları önemlidir.
| Eski Adı | Yeni Adı | Bağlı Olduğu İdari Birim |
| Agara | Ağıllar | Merkez İlçe |
| Ağlaha | Ahlat |
|
| Karçhal | Alabalık |
|
| Aşağı Hod | Aşağı Maden |
|
| Opiza | Bağcılar |
|
| Kuvarshan | Bakırköy |
|
| Dirink | Ballıüzüm |
|
| Beşavul | Beşağıl |
|
| Cimerk | Çimenli |
|
| Gürcan | Derinköy |
|
| Baket | Dikmenli |
|
| Binat | Dokuzoğul |
|
| İrsa | Erenler |
|
| Nacviya | Fıstıklı |
|
| Dolishana | Hamamlı |
|
| Hezor | Hızarlı |
|
| İşhalbur | Kalburlu |
|
| Geyishana | Köseler |
|
| Boselt | Okumuşlar |
|
| Omana | Ormanlı |
|
| Berta | Ortaköy |
|
| Orcuk | Oruçlu |
|
| Porta | Pırnallı |
|
| Saltetri | Sakalar |
|
| Tolgom | Salkımlı |
|
| Melo | Sarıbudak |
|
| Süvet | Seyitler |
|
| Sinkot | Sümbüllü |
|
| Mamazimda | Şehitlik |
|
| Hatila | Taşlıca |
|
| Kartla | Tütüncüler |
|
| Varaçkan | Varlık |
|
| Vazriya | Vezirköy |
|
| Çıhıshev | Yanıklı |
|
| Yukarı Hod | Yukarı Maden |
|
| Sirya | Zeytinlik |
|
| ARDANUÇ |
| Ardanuç Köyleri |
| Aharşiya | Akarsu |
|
| Ançkora | Anaçlı |
|
| Samiskar | Aşağıırmaklar |
|
| Şavgülar | Âşıklar |
|
| Arkim | Avcılar |
|
| Danzot | Aydın |
|
| Çidil | Bağlıca |
|
| Gülice | Ballı |
|
| Varteliya | Beratlı |
|
| Klarcet | Bereket |
|
| Havt | Boyalı |
|
| Longothev | Bulanık |
|
| Anagert | Cevizlik |
|
| Norgiyal | Çakıllar |
|
| Cara | Çıralar |
|
| İşkinar | Ekşinar |
|
| Ahiza | Ferhatlı |
|
| Heva | Geçitli |
|
| Opiçala | Gökçe |
|
| Göleşen | Güleş |
|
| Gümüşhane | Gümüşhane |
|
| Hemogorat | Hamurlu |
|
| Haravul | Harmanlı |
|
| Petoban | Hisarlı |
|
| Anç | İncilli |
|
| Karsniya | Kapıköyü |
|
| Diyagarmuş | Karlı |
|
| Kaşıkçı | Kaşıkçı |
|
| Unushev | Kızılcık |
|
| Göraşet | Kutlu |
|
| Hertus | Konaklı |
|
| Varthel | Meşeköy |
|
| Mecegil | Müezzinler |
|
| Masalahet | Naldöken |
|
| Sağre | Ovacık |
|
| Ortiz | Örtülü |
|
| Kaptahor | Peynirli |
|
| Sagara | Sakarya |
|
| Cuğo | Soğanlı |
|
| Müker | Tepedüzü |
|
| Aravet | Torbalı |
|
| Usot | Tosunlu |
|
| Bice | Tütünlü |
|
| Ustamel | Ustalar |
|
| Kontrom | Yolağzı |
|
| Solyana | Yaylacık |
|
| Basa | Yolüstü |
|
| Garipoğulları | Y.Irmaklar |
|
| Zekerya | Zekerya |
|
| ARHAVİ |
| Arhavi Köyleri |
| Papilat | Arılı |
|
| Çalen Napşit | Aşağı Şahinler |
|
| Jilen Napşit | Yukarı Şahinler |
|
| Emanyati | Balıklı |
|
| Başköy | Başköy |
|
| Pareh | Boyuncuk |
|
| Jilen Potocur | Soğucak |
|
| Çalen Potocur | Dülgerli |
|
| Sidere | Derecik |
|
| Gidreva | Dereüstü |
|
| Kamparna | Dikyamaç |
|
| Jilen Kapistona | Güngören |
|
| Cgiyazona | Güneşli |
|
| Koptone | Gürgencik |
|
| Yakovit | Kavak |
|
| Cgiyazen | Kemerköprü |
|
| Çukalvat | Kestanealan |
|
| Bahta | Kireçlik |
|
| Suhulet | Küçükköy |
|
| Kordelit | Konaklı |
|
| Ortaköy | Ortacalar |
|
| Otalahe | Sırtoba |
|
| Çalen Kutunit | Şenköy |
|
| Jilen Kutunit | Tepeyurt |
|
| Durmat | Ulaş |
|
| Çalen Pilarget | Ulukent |
|
| Hekolen Pici | Üçler Köyü |
|
| Üç Irmak | Üç Irmak |
|
| Lome | Yolgeçen |
|
| Nobeğleni | Yıldızlı |
|
| BORÇKA |
| Borçka Köyleri |
| Adaguli | Adagül |
|
| Şuahev | Alaca |
|
| Dampali | Anbarlı |
|
| Klaskuri | Aralık |
|
| Arhavet | Arkaköy |
|
| Zeda Klaskuri | Atanoğlu |
|
| Avana | Avcılar |
|
| Bageni | Balcı |
|
| Macahel, Hertvis | Camili |
|
| Cvani | Civan |
|
| Kataphiya | Çavuşlu |
|
| Gerezen | Çaylıköy |
|
| Gola | Çifteköprü |
|
| Çihala-Mamanati | Demirciler |
|
| Zedvake | Düzenli |
|
| Çihala | Düzköy |
|
| Eprati | Efeler |
|
| Saxandro | Fındıklı |
|
| Güneşli | Güneşli |
|
| Beğlevan | Güreşen |
|
| Güzelyurt | Güzelyurt |
|
| Ebrika | İbrikli |
|
| Kale | Kale |
|
| Zedoban | Karşıköy |
|
| Kayadibi | Kayadibi |
|
| Kvabitav | Kayalar |
|
| Deviskel | Kaynarca |
|
| Mindiyet | Maralköy |
|
| Maradit | Muratlı |
|
| Örücüler | Örücüler |
|
| Sülüklü | Sülüklü |
|
| Trapen | Taraklı |
|
| Akriya | Uğurköy |
|
| Tıhlazor | Zorlu |
|
| ŞAVŞAT |
| Şavşat Köyleri |
| Çığta | Akdamla |
|
| Samcel | Armutlu |
|
| Zendaba | Arpalı |
|
| A.süles | Aşağı Koyunlu |
|
| Sisivet | Atalar |
|
| Sargumel | Balıklı |
|
| Tibet | Cevizli |
|
| Vel | Ciritdüzü |
|
| Hevzril | Çağlayan |
|
| Koklevur | Çağlıpınar |
|
| Çartulet | Çamlıca |
|
| Sorsel | Çavdarlı |
|
| Todize-Sirasinkot | Çayağzı |
|
| Mikelet | Çermik |
|
| Çiftlik | Çiftlik |
|
| Garkulop | Çoraklı |
|
| Çiğor | Çukur |
|
| Ankliya | Dalkırmaz |
|
| Daba | Demirci |
|
| Kurela | Demirkapı |
|
| Dasamop | Dereiçi |
|
| Surevan | Dutlu |
|
| Soporo | Düzenli |
|
| Vanta | Elmalı |
|
| Setilet | Erikli |
|
| Ustamis | Eskikale |
|
| Hantuşet | Hanlı |
|
| Cinal | Ilıca |
|
| Verğnal | Karaağaç |
|
| Şavket | Karaköy |
|
| Sığızır | Kayadibi |
|
| Turmanet | Kayabaşı |
|
| Balvana | Kirazlı |
|
| Kötetris | Kireçli |
|
| Kuçen | Kocabey |
|
| Rabat | Köprülü |
|
| Carat | Köprüyaka |
|
| Morğel | Kurudere |
|
| Sinkot | Küplüce |
|
| Bazgiret | Maden |
|
| Dabasurul | Meşeli |
|
| İvet | Mısırlı |
|
| Ube | Oba |
|
| Sataplıya | Otluca |
|
| Suloban | Pınarlı |
|
| Mokta | Savaş |
|
| Karavat | Saylıca |
|
| Carisğev | Sebzeli |
|
| Satlel | Söğütlü |
|
| Gurnatel | Susuz |
|
| Çuvarep | Şalcı |
|
| Şavta | Şenköy |
|
| Çakolta | Şenocak |
|
| İpreğul | Taşköprü |
|
| Ziyos | Tepebaşı |
|
| Ağaldaba | Tepeköy |
|
| Muğoban | Üzümlü |
|
| Merya | Veliköy |
|
| Zakiyet | Yağlı |
|
| Moroğoz | Yamaçlı |
|
| Çiğisğev | Yanıklı |
|
| Dabaketil | Yaşarköy |
|
| Mamanelis | Yavuzköy |
|
| Merkez | Yeniköy |
|
| Manatba | Yeşilce |
|
| Sığıya | Yoncalı |
|
| Y.Süles | Y.Koyunlu |
|
| Ziyaret | Ziyaret |
|
| MURGUL |
| Murgul Köyleri |
| Gevli Bucur | Akantaş |
|
| Durça | Ardıçlı |
|
| Başköy | Başköy |
|
| Kordet | Çimenli |
|
| İskeba Zansul | Damar |
|
| Ereguna | Erenköy |
|
| Kabarcet | Kabaca |
|
| Gevul | Korucular |
|
| Küre | Küre |
|
| Osmal | Özmal |
|
| Gurbin | Petek |
|
| YUSUFELİ |
| Yusufeli Köyleri |
| Kiskim | Alanbaşı |
|
| Parhal | Altıparmak |
|
| Osha | Arpacık |
|
| Kahnes | Avcılar |
|
| Covar | Bademkaya |
|
| Kisporot | Bahçeli |
|
| Tüngens | Bakırtepe |
|
| Arcuvan | Balalan |
|
| Barh | Balcılı |
|
| Küçük Hevek | Bıçakçılar |
|
| Utav | Bostancı |
|
| Sacoret | Boyalı |
|
| Cilcim | Cevizlik |
|
| Çağlayan | Hostapor |
|
| Çamlıca | Nusuncur |
|
| Gocek | Çeltikdüzü |
|
| Peterek | Çevreli |
|
| Şadut | Çıralı |
|
| Vaşkan | Dağeteği |
|
| Tivasor | Darıca |
|
| Zemovan | Demirdöven |
|
| Erkinis | Demirkent |
|
| Nizgovan | Demirköy |
|
| Hermut | Dereiçi |
|
| Hungamek | Dokumacılar |
|
| Hers | Kirazalan |
|
| Aşpişen | Kınalıçam |
|
| Ahot | Kömürlü |
|
| Oşnak | Köprügören |
|
| Vanishev | Küplüce |
|
| Lök | Morkaya |
|
| Sarzep | Mutlugün |
|
| Homhal | Narlık |
|
| Kirvens | Ormandibi |
|
| Ogdem Küşnara | Öğdem |
|
| Gudashev | Özgüven |
|
| Ohur | Pamukçular |
|
| Sarıkevl | Sarıgöl |
|
| Kölik | Sebzeciler |
|
| Toyskal | Serinsu |
|
| Pit | Tarakçılar |
|
| Zapor | Taşkıran |
|
| Dörtkilise | Tekkale |
|
| Uşhum | Yağcılar |
|
| Çörgens | Yamaçüstü |
|
| Korta | Yarbaşı |
|
| Büyük Hevek | Yaylalar |
|
| Yeniköy | Yeniköy |
|
| Nihah | Yokuşlu |
|
| Kobak | Yüksekoba |
|
| Hungamek | Yüncüler |
|
| Zığlispir | Zeytincik |
|
| HOPA |
| Hopa Köyleri |
| Zendidi | Akdere |
|
| Zendit | Balıkköy |
|
| Higi | Başköy |
|
| Higoba | Başoba |
|
| Peronit | Çamlıköy |
|
| Çançagan | Çamurlu |
|
| Çavuşlu | Çavuşlu |
|
| Ardala | Çimenli |
|
| Ardala | Dereiçi |
|
| Azlağa | Esenkıyı |
|
| Ardala | Esmekaya |
|
| Heluket | Gümüşdere |
|
| Çağrina | Güneşli |
|
| Büçe | Güvercinli |
|
| Garci-Gvarci | Hendek |
|
| Ğetselon | Karaosmaniye |
|
| Şana | Kayaköy |
|
| Molisor | Kazımiye |
|
| Noğedi | Kemalpaşa |
|
| Zalona | Koyuncular |
|
| Köprücü | Köprücü |
|
| Liman | Liman Köyü |
|
| Osmaniye | Osmaniye |
|
| Ançorog, Ançirohi | Pınarlı |
|
| Sarpi | Sarp |
|
| Skaristi | Subaşı |
|
| Kise | Sugören |
|
| Sumcuma | Üçkardeş |
|
| Pançol | Yeşilköy |
|
| Zurpici | Yoldere |
|
Bitki Adları
Yöre içinde bitki adlandırmaları farklılık göstermekle birlikte bilinen bazı bitkilerin adları ve söylenişleri şu şekildedir:
Arduç: Ardıç, Panta: Ahlat, Cevuz: Ceviz, Dudgül: Mürver, İtüzümü: Ayıüzümü, Kirkat: Alıç, Küknar: Ladin, Morkan: Kızılağaç, Pelut: Meşe, Soç: Göknar, Tırımli: Sumak, Saskhi: Ihlamur, Kuşoti: Madımak, Sütlüot: Sütleğen, Köndar: Kekik, Çinçar: Isırgan otu, Çarkhala: Şeker pancarı, Külül: Yabani fiğ, Mavlitora: Yaban mersini, Soç: Ladin, Likapa: Yaban mersini, Tutiya: Çuha Çiçeği, Singirli ot: sinirli ot, Soko: Mantar, Çinçar: Isırgan otu, Ğalo: Labada, Sarol: Dağ eriği, Lazut: mısır, Kartopi: Patates
Hayvan Adları
Bazı hayvanların halk dilindeki karşılığı:
Zığarbi: Kirpi, Tatarzana: Sincap, Suiti: Kunduz, Mozi: bir yaşında dana, Lokora: Salyangoz, Kurik: Tay, Donğuz: Domuz, Çüçül: Civciv, Camuş: Manda, Böcük: Haşarat, yılan, Avi: Ayı, Çiviki: Eti yenen bir kuş, Godova: Ağaçkakan, Gögarçin: Güvercin, Kaçkaça: Saksağan, Zera: Atmaca, doğan, Çiçina: Ağustos böceği, Ciyakel: Solucan, Bızıki: Yaban arısı.
Hayvanlara verilen isimler onların özelliklerinden veya kişinin tercihinden kaynaklanmaktadır. Örneğin, Karabaş, Alabaş, Bulut, Palak, Sarıkız, Poyraz gibi doğadan esinlenerek de isimler konulmuştur.
Atasözleri
Atasözleri, uzun deneme ve gözlemlere dayanılarak söylenmiş ve halka mal olmuş kalıplaşmış ifadelere denir (Türkçe Sözlük, 1988, s. 155).
Doğal çevre ile ilişki, yapılan ekonomik faaliyetler, sosyal ilişkiler, hayvancılık gibi birçok unsur atasözlerinin oluşmasında etkili olmuştur.
Aç ile çıplah kudurgan olur.
Aci aciyi, su sanciyi basturur.
Ağanın malı gider, hizmetkârın canı.
Atın iyisi alayda, kabın iyisi kalayda belli olur.
Adamım adam olsun da, konacaği yer çali /çam dibi olsun.
Ağa diya diya maldan, yiğit diya diya candan edarlar.
Ağır baş sallanmaz.
Ağlamah ağlamayi geturur.
Akıl salatalık değil ki ucundan kırıp vereyim.
Avidan post Moskof’dan dost olmaz.
Azrail’in danasını kurt yemez.
Bir uyuzli dana bir nahırı batırır.
Boş torbaya at gelmaz.
Boş torbaya at gelmez.
Boş ite menzil sorulmaz.
Bu oğluma, bu kızıma kalmadı boğazıma.
Çocuk olan evde gıybet olmaz.
Davetsiz gelen mindersiz oturur.
Değirmen susuz dönmez.
El öğüt verur ama yoğurt vermaz.
Gökten ne yağdı da yer kabul etmedi.
Güvanma dostuna, saman doldurur postuna.
İşkili göz, cıngıldar.
İt utansa tuman geyar.
Kadını eri sahlar, peyniri deri.
Kardeş iyi olsaydı Allah’ında olurdu.
Ne doğrarsan çanağa o gelir kaşığa.
Ne gir ıslan, ne çık titre.
Ot kök üstüna biter.
Otuz iki diştan çıhan, otuziki mehleya dağılur.
Ortak mala gün çalmaz.
Öküzün kıymeti yeri boşalanda belli olur.
Öpmek isteyene burun engel değildir.
Ölüm paklıktır.
Rençberin karnını yarmışlar, ‘kırk tane’ gelacah sene çıhmış.
Siyah inekte de beyaz süt olur.
Serçeyi düşünen darı ekemez.
Seçiciye seçinti düşer.
Taş yuvarlanır çeğile düşer.
Un kepeksiz, köy köpeksiz olmaz.
Yaz da kömürle yaz.
Yabancı bağım yok ki çakaldan korkam.
Zeki kuş iki ayağıyla birlikte yakalanır.
Deyimler
Ağaca çıksa da pabucu yerde kalmaz.
Anasını domuz kovalasın.
Başına ekşimek.
Başkasının kazmasıyla tarla kazılmaz.
Bir hatır, iki hatır, üçüncü vur yatır.
Bitmemiş ardıç dibinde, doğmamış tavşanı avlamak.
Boş küp gibi ban (yankı) vermek.
Boyu bir karış, aklı iki karış.
Çift çubuk koyun, geri yanı oyun.
Deh düş (dikkat et).
Dama oturdun da mı hak ettin.
Dili yaprak olmak.
Dizgini ele almak.
Dokuz öküz ile bir mağaraya mı kapandın.
Dünya sarğa oldu.
Dünya yansa bir horom otu yanmaz.
El eliyle yılan tutmak.
Evde horoz, dışarda tavuk.
Gittiğin yere mendil mi serdin.
Göt ıslanmadan balık tutulmaz.
Hamsi gözlü.
Harmana giren porsuk, dirgene dayanır.
Her boyayı boyadı sıra geldi karaya.
Kardeş kardeştir ama minci para ile olur.
Kedi bile kuyruğunu değdirmez.
Kurt düştü sürüye, vay geldi biriye.
Lahanayı görüp, çeperi görmüyor.
Lelevun etmek.
Müjde yastığı gibi gelip kurulmak.
Ne yapayım nerelere gideyim.
Neresi ağrıyor da nereye sürüyor.
Rüzgâr götürmek.
Sekide yatıp padişah rüyası görmek.
Sepet karınlı.
Tilki tilkiye buyurur, tilki de kuyruğuna.
Yalanı boynunda torba ile taşımak.
Bilmeceler
Bilmeceler düşündüren, bir cevap buldurmaya çalışan ve özlü bir mecaz içeren sorulardır. Bilmecelerin anonim olması, düşündürürken cevabını bilme heyecanı vermesi toplumda söylenerek aktarılmasını sağlamıştır. Günlük yaşama, doğal çevreye dâhil olan unsurlar, madde ve kavramlar en çok konu edinenler olmuştur.
Bilmece Örnekleri
Ağaçta kilitli sandık. (Ceviz)
Bir öküzüm var her yeri otlar, taş dibini otlamaz. (Tırpan)
Bir küçük mil taşı, dolanır dağı taşı. (Göz)
Baldan tatlı, demirden ağır. (Uyku)
Başı tarak gibi, kuyruğu orak gibi. (Horoz)
Biz, biz idik biz idik, otuz iki kız idik, ezildik büzüldük, iki duvara dizildik. (Dişler)
Bir avuç beyaz kaya, içi dolu maya, mayanın ortasında sarı boya. (Yumurta)
Bir küçük mil taşı, dolanır dağı taşı. (Göz)
Bir ağacı oydular, içine yulafı koydular. (Baga, yemlik)
Canı var kanı yok, yolda gider izi yok. (Karınca)
Dağdan gelir, taştan gelir, kıçı açık enişten gelir. (Keçi)
Dağa gelir seslenir, eve gelir yaslanır. (Balta)
Dolu girer boş çıkar. (Kaşık)
Dört asmalı, dört basmalı, iki saplama, bir sallama. (Meme, ayaklar, boynuz, kuyruk, inek)
Dışı tas, içi atlas. (Yumurta)
Dağa gider bağırır, eve gelir yatar. (Balta)
Dört adam bir kuyuya su doldurur. (İnek memeleri)
Eli yok, gözü yok, gelip kapıyı açar. (Rüzgâr)
Elli kardeş bir mezarda.(Kibrit)
Hanım içerde, saçı dışarda. (Mısır)
İçi göl, tepesi gül. (Gaz lambası)
Kanatlıdır kuş değil, boynuzludur koç değil. (Çekirge)
Köm ardında teke bağlı, boynuzları köke bağlı.(Kabak)
Kabuğu var içi yok, sopa yer suçu yok.(Davul)
Kanatlıdır kuş değil, boynuzludur koç değil. (Çekirge)
Kara büyük kargalar, yeri göğü sarmalar. (Bulut ve yağmur)
Kökü benim elimde. (Halı)
Kulağını bükünce ağzı sulanır. (Musluk)
Mavi atlas iğne batmaz, makas kesmez terzi biçmez. (Gökyüzü)
Özü tatlı, sözü tatlı, candan daha kıymetli. (Ana)
Sarı sarı saç olur, dünya onsuz aç olur. (Buğday)
Sabahtan kalktım, çatal kazığa düştüm. (Pantolon)
Şak şak eder şakı yok, şakı benim elimde. (Maşa)
Tohumsuz biten nedir. (Mantar)
Tump altında yağlı kayış. (Yılan)
Ufacık boyu var, mor kadifeden donu var. (Patlıcan)
Üçü üçler çağıdır, üçü cennet bağıdır, üçü derer düşürür, üçü vurur dağıtır. (ilkbahar, yaz, sonbahar, kış)
Üstü çayır biçilir, altı çeşme içilir. (Koyun)
Yer altında civcivli tavuk. (Patates)
Yeşil iken al olur zerre zerre bal olur. (Karayemiş)
Dualar
Allı yeşilli, dallı budaklı olasın.
Allah başa çıkarsın.
Allah seni büyüde.
Allah seni iyi ede.
Derdin dağa taşa gitsin.
Evin barkın şen olsun.
İnşallah büyük adam olursun.
İnşallah gelinliğini görürüm.
İyi günler göresin.
Karıncalar gibi çoğalasın.
Nenen kurban olsun sana.
Ömrün uzun ola, düğünün güzün ola.
Su gibi aziz olasın.
Beddualar
Adın sanın yok ola.
Allah seni paklaya.
Ander kalsın başına.
Ateş düşsün karnına.
Başına boyundan büyük taş düşsün.
Boyun çam gibi devrile.
Çor ye.
Cehennem buyana, daha oyani gidasın.
Gidesin de gelmeyesin.
Kara yola gidesin.
Kör keriç olasın.
Kudlanasın. (felç olmak)
Ocağın sönsün.
Sabaha çıkmayasın.
Sıfatın tökülsün.
Sızım sızım sızlayasın.
Toprak başan.
Zıkkım ye.
Halk Hikâyeleri
Kraliçe Tamara söylencesi: XII. yüzyılın sonunda Gürcü Krallığı’nın başında Tamara adında bir kraliçe vardı. Kraliçenin yedi bölükten oluşan bir koruma alayı vardı. Kendini korumaya yönelik yaptırdığı yerler de söylenceler arasındadır. Güzelliği dillere destandı, Trabzon Rum İmparatorluğu’ndan bir prensin kraliçe uğruna intihar ettiği halk arasında aktarılmıştır. Gürcistan Krallığı’nın Thamar zamanında en geniş sınırlarına ulaştığı söylenmektedir. Borçka’nın Damar Köyü adını Thamar’dan almış olsa gerektir. “Gürcü Kraliçe ile ilgili birçok söylence vardır yörede. Tarihte ’de güçlü bir kimlik sergilediği görülmektedir: “Moğolların Gürcistan istilası Anadolu’nun kapılarına kadar ilerlemelerine vesile olurken, Gürcü ordularının Moğol askerî birliklerinde istihkâmı işgalci kuvvet için büyük avantaj sağlamıştır. Nihayetinde Sivas’a kadar uzanan bir istila hareketinin ardından Sultan Alâeddin’in göndermiş olduğu kuvvetlerin verdiği karşılık sonrası başlayan II. Giyâseddin ile Tamara’nın evlilik hikâyesi Türk tarihinin görmüş olduğu önemli kadın figürlerinden birsinin ortaya çıkmasına vesile olmuştur (Subaşı, 2016).
Kaftanoğlu Menkıbesi: Ardanuç’un Yolüstü Köyü’nün kuzeybatısındaki tepelerden Anza tepesinin güney yamaçlarında çeşitli kalıntılar bulunmaktadır. Bu alana çevresi ile birlikte Berda denilmektedir. Kaftanoğlu menkıbesi değişik şekillerde aktarılmıştır. Bunlardan biri şu şekildedir: Berda denilen yerde yaşayan Kaftanoğlu heybetli, güçlü, ünü yayılmış, sözü dinlenen bir kişiydi. Hatırını saymayan beyleri ağlatır, fakir fukaranın yüzünü güldürürdü. Malı, davarı çoktu, erzak isteyenin harosunu doldururdu. Padişah katında da namı bilinen Kaftanoğlu’nun adını duyan beyler-ağalar ona gelirdi. Konaklarda ağırlanan beyler, ağalar o kadar çoktu ki, onların bir günde içtiği çay, kahve Ardanuç Kale Beyi’nin bir yıllık masrafını karşılardı. Onun döneminde Basa, Cugo, Ançkora’da fakir bulunmazdı. Onun devrinde güvenlik de çok sağlamdı, kurt ile kuş bir gezerdi. Kaftanoğlu Çamı’nın dibinden Anç, Ançkora’ya yol giderdi. Bu yoldan geçenler onun sofrasında doyardı. Kaftanoğlu’nun iki sarayı vardı, biri Çürüktaş’ın üstünde, diğeri de Acıelma Tepesi’nin üstündeydi. Her konaktaki cariyeler ve hizmetçiler ayrı ayrı idi. Her Cuma günü Kale’ye gider Cuma namazını eda ederdi. Basa’da günün adını unutanlar onun geçişiyle hatırlardı.
Günler böyle devam etmedi. Berda’ya bir kırgın girdi, adına taun dediler. Berda’yı sildi süpürdü. Ne Kaftanoğlu kaldı, ne oğul, uşağı, ne maiyeti. Berda’nın ölülerini dolay köylerden gelenler gömdüler (Yurt Ansiklopedisi,1983)
Yıkılmış Berda’nın peğleri kalmış
Dünya’da beterin beteri varmış
Ağla, dövün, yalvar neye yarar ki
Berda diye boş bir efsane kalmış.
Fıkralar
Meşe köyünden Tevfik Ağa ayı vurup postunu satmak için Kars’a götürür. Sokaklarda dolaşıp satmaya çalışırken, polisler Tevfik Ağa’nın yakasına yapışır: “Sen izinsiz ayı postu satmanın yasak olduğunu bilmiyor musun?” Tevfik Ağa’nın aklına bir fikir gelir: “Ben bu ayının sahibini arayayım. Bu benim üç dönümlük lazut tarlamı hep yedi. Tam üç yüz lira zararım vardır. Madem ayıya siz sahip çıktınız zararımı ödeyin.” der. Polisler Tevfik Ağa’yı serbest bırakırlar.
Büyüyünce Görmeli: Köyün Birine ilk kez motosiklet gelir. Uzaktan gelen bir köylü Ģöyle der: “Küçükken böyle hızlı geçiyor, büyüyünce kimse yetişemez” (Şenol, 2015: 319-322).
Masallar
Aslan Masalı: Bir adamin çocuği olmiyermiş. Ahtetmiş ki: “Çocuğu olsun bu memleketta durmiyecam.” Cenab-i Allah buna bir oğlan çocuği vermiş. Çocuği da alıp koydan koya, yerdan yera gediyerlar. Bir şehrin kenarında, mezeristan varimiş oraya eniyerlar. İkimezerin yanına, yorğani seriyerlar, ifak çocuği da aralarına alıp yatiyerlar. O yerin padişahi, o geca rüyadagöriyer ki: “Filan mezeristandaki çocuh senin canini alicah”.‘Lâ ilâhe illallâh’ ohiyer mohiyer, yatiyer gena ayni rüyayi göriyer. Üçünci kera da yattuğunda, ayni rüyayi görünca, jandarmalari yollayıp diyer ki: “Filan mezeristanda, filan yerinda anne, baba bir da çocuh var. Haman alıp buraya geturun.” Gelip aliyerlar, padişah divanına goturiyerlar. Padişah diyer ki:“Bu çocuği bena satın.”Adam karinin yuzuna bahiyer. Bir çocuği nasıl versinlar? “Size tartisi altun vericam” diyer. Bunlar padişahın palkonunda, bir nene, çeşmeden suyi dolduriyer geliyer. Kuzelari bırahıp komşilarla laflanmaya gediyer. Fiske taşini şehzade atiyer, kuzelari yaridan delduriyer, su ahiyer. Kuzelar oliyer yâri. Kocakari geliyer, kuzelari kalduriyer ki yungul… Diyer ki: “Ben sabahtan yağ yedim ya, onun için kolay kaldurdum. Yuk olmiyer bena.” Kuzelardan su tokiyer ki yarisi boş. Ağniyer ki bunlari şehzade etti. Geliyer geri ki bunlar gena oyniyerlar. Kafasıni palkona doğri kaldurup diyer ki: “Şehzade bişey dilima geturamam da, Kırh Devlar bacisi, Dunya Guzeli’na aşuh olasın.” Çıhiyer meydana nare vuriyer. Kılıci buyan ki terefa çevuriyer kesiyer. Sıra padişaha geliyer, Aslan oni da kesiyer. Yazilan yazi bozulmaz. Şehzadeyi padişah ediyer, Aslan da veziri oliyer. Kırh gün dugun yapiyerlar (Önal, 2015: 53-56).
Artvin’in yöresel deyişleri belirli durumlardan çıkarsama yapma, gündelik ve toplumsal yaşamın kültürel öğelerini yansıtmaktadır. Doğanın ve olayların dikkatli gözlemlendiği ve dersler verircesine çıkarımlar yapıldığı görülür. Deyimler ve atasözleri tamda çıktığı yerin niteliklerini tanıtıcı ve yerel dil özelliklerini yansıtan sözlerdir. Birlikte bulunulan mekânlarda eğlence unsuru da olmuşlardır. Köy odalarında, evlerde, meydanlarda daha sık söylenmiş, aktarılmıştır. Bazı bilmecelerde soru anlamı söyleyiş tarzına yüklenerek verilmektedir. Manilerde, sevgi, ayrılık, doğa konuları temeldir.
Efsaneler
Tamara ve Balcılı Köyü Efsanesi: “Yöredeki İşhan, Oşnak ve Barhal kiliselerini yaptırma masrafı Kraliçe Tamara için önemsizmiş. Tamara’nın bütçesini sarsan Balcılı Köyü’nün Savriyet mahallesine yaptırdığı su arkı olmuş. Bu mahallede yamaçlarda taş duvarlarla toprağın kayması önlenerek ekime elverişli duruma getirilir. Mahalleye su getirmek için Tamara saçının bağını çözdürmek zorunda kalmış. Saçındaki değerli mücevherlerden harcamış bu işe. Çok dik bir kayadan su geçirtmiş. Tamara’nın bu fedakâr hizmetine karşılık onu çok seven köylülerden bir kaçı Tamara’ya ihanet edip evlenme teklifinde bulunmuşlar. Buna çok sinirlenen Tamara bu köylülere beddua etmiş. Yüzyıllar boyu bu bedduanın etkisinden kurtulamamış köylüler. Her bahar yeniden yaptıkları bahçe duvarları kışın tamamen yıkılırmış. Bu yıkılma işi devam etmekteymiş” (Artvin Halkbiliminden Çizgiler: 183).
Tuz Ekenler: Borçka ve Şavşat ilçesi ile köylerinden derlediğiğimiz bir başka efsane. Borçka Kayadibi köyünde kime ait olduğu bilinmeyen iki adet mezarın varlığına dayandırılan bir efsanedir. Kayalar köyünde bir tarlaya tuz ekilir. Topraktan tuzun çıkması beklenir. Tarladan tuz çıkması merakla beklenir ama herhangi bir gelişme görülmez. Tarlaya birilerinin gelip gelmediği, zarar verip vermediği gözetlenir. Kimseler görülmez. Bu durumda tarlaya tuzları yiyip yok eden bir hayvanın geldiği düşünülür. Bir sabah tarlaya karakuşların geldiği görülür ve tuzları bu kuşların yediği kanısına varılır. Kuşların biri yakalanarak bir küpün içine hapsedilir. Küp yüksekçe bir yerden fırlatılır. Kayaya çarpan küpün içinden ‘çuurr çuurr’ diye öterek kuş uçar gider. Bunu gören iki kişi, kuşlara bakarak, sen uçarsın da ben uçamam mı der ve kayalıktan aşağı kendini bırakır. Bu iki kişinin mezarı kuşların ardından kendini atanlar için anlatılır ve tuz ekenler diye anılırlar.
Boğa Gölü Efsanesi: Boğa Gölünün kenarında hayvanlarını otlatan bir adamın boğası böğürmüş. Göl içerisinden bu böğürmeyi duyan su boğası, gölün kıyısına çıkmış. Orada bulunan boğa ile çayırda güreşmişler. Su boğası galip gelerek öteki boğayı kaçırdıktan sonra yine göle girmiş. Kaçan boğanın sahibi, boğasının yenildiğine çok üzülmüş. Su boğasından öcünü almak istemiş ve çareler aramaya başlamış. Adam demirci olduğu için boğasına uçları çok ince takma polat boynuzlar yapıp takmak aklına gelmiş. Hayvanları ile boğasını yine aynı göl kenarına götürmüş. Daha önceki gibi göl kenarına gelen boğanın böğürmesini duyan su boğası yine böğürerek gölden dışarı çıkmış ve güreşmeye başlamışlar. Polat boynuzlu boğanın ince uçlu takma boynuzları su boğasının kafasında yaralar açmaya başlamış. Bu suretle yüzü-gözü kan içerisinde bulunan su boğası, aynı zamanda canı yandığından polat boynuzlu boğanın önünden kaçmak zorunda kalmış. Göle kaçan yaralı ve kanları akan boğa, gölü de kana bulamış. Daha sonraları da göl yüzeyinde görülen kırmızılıkların boğanın suya girdiği yer ve onun izi olduğuna inanılmaktadır.
Maniler
Bahça bar veranda gel
Heyvanlar ney veranda gel
Hasta düştuh gelmadın
Bare can veranda gel
Dağda harman olmaz
Derda derman olmaz
Yandım yandım diyanda
Kula derman olmaz
Tekne doli yumurta
Anne beni unutma
Unutursan tez unut
Gözyaşıni kurutm
Kara oğlan kaş oğlan
Gözlari sarhoş oğlan
Gettınki tez gelasın
Na yüreğin taş oğlan
Al şalım yeşil şalım
Dağları dolaşalım
Sen yağmur ol ben bulut
Yağarken kavuşalım
Gül dalından kuş uçtu
Mendilim suya düştü
Ağla gözlerim ağla
Ayrılık bize düştü
Bahçelerde atlıya
Gel atlıya atlıya
Anam beni verecek
Göğsü kravatlıya
Al elmanın dördüni
Sev yiğidin merdini
Sevarsan bir güzel sev
Çekma çirkin derdini
Altun yüzüğüm şak şak
Küskün isen barışak
Aramızda dağlar var
Mektubinan konuşak
Bu dere akar gedar
Yar gelur, bahar gedar
Bu ne biçim köydür ki
Her gelan kalkar gedar
Bu derenin arduci
Kınali parmak uci
Sevduğum gelin olmiş
Ben olayım sağduci
Çarşıdan yumah aldım
Dantel orayım diya
Köy içinda yar sevdim
Hergün gorayım diya
Geldim arpa biçmaya
Eğildim su içmaya
Meramım arpa değil
Yarinan görüşmaya
Tarla biçtım terladım
Kırati eherladım
Dedilar yar geliyer
Koçi kurban eyladım
Fındığa gaga derim
Darılma şaka derim
Sen beni kaçırırsan
Ben sana ağa derim
Derenin kenarinde
Vurdum sari yılani
Acep nerde gömerler
Sevdalukten öleni
Dere geliyor dere,
Kumunu sere sere,
Al götür dere beni,
Yârimin olduğu yere
Halk Türküleri
Halk türkülerinin bir kısmı halk oyunları sırasında söylenmektedir. Bunlar halk oyunları bölümünde yer almıştır.
Türkman Havası
Yaz gelanda çıhah yaylaya
Çıhem yayla senin başına
Zalim felek ahu katti aşıma
Hanım nerdan, canım nerdan
Aşar yollar yaylalar
Bir zamanlar bu tağlar da
Gezmali hanım gezmali
Kalem alıp başın gözün yazmali
Saçi uzun boyi kısa burni hızmali hanım
Hanım nerdan canım nerdan
Aşar yoli yaylanın
Oğul nedem demur gömlek
Havayi canın canım
Yaz gelanda bağlar verur meyvayi
Türkman katarlamiş devayi
Çekar gedar yaylasına gözlari sürmeli
Gelin Ağlatma
Aha gelduh kapiniza
Selam verduh topunuz
Ağlama gelin ağlama
Dalda kırarlar cevizi
Hani gelinin çeyizi
Ağlama gelin ağlama
Gelin atladı eşiği
Sufrada kaldi kaşuği
Getti evin yahuşıği
Anasının göz işuği
Ağlama gelin ağlama
Bizi yoldan eglama
Şavşatlı sanatçı Nedret Ural seslendirdiği Zülfet türküsünün izlerine 1930’lu yıllarda eski yazıyla yazılmış bir derleme defterinde rastlanılmıştır. “Şavşat’ın İmerxev-Velxıyet köyünden Zülfet Hanım, eski kocası İpxevul köylü İsmail’e gitmiş imiş. Bu, değirmeni döndüremeyince Beldiyetli Kâmil’e varıyor.” Onun hikâyesi halk ağzında maniler şeklinde dolaşıyor ve günümüzde de Şavşat’ta oyun havası olarak karşılıklı türkü şeklinde söyleniyor: (Uramalı, 2015: 43).
Zülfet suya gediyer
Fisdani fır fır ediyer
Varın söylen İsmayl’a
Zülfet eldan gediyer.
Sobanın ayaxlari
Kâmil’in buyuxlari
Yaxdi yandurdi beni
Zülfet’in yanaxlari.
Xarman yüzi otlidur
Bekâr qoyni tatlidur
Dul qocaya qız verman
Ölenacax dertlidur.
Qarşida maden olsa
Madene geden olsa
Toprax onun başına
Onsuz bir adam olsa.
Bu dere holuxlidur
Sulari baluxlidur
Neynarım ela yâri
Ayaği çaruxlidur.
Enteri işlamali
Baxıp naxışlamali
Üç yüz altmiş şaldandur
Zülfet’in peştamali.
Ayna qoydum çarşıya
Şölve verur qarşiya
Şoltisxev’in qızlari
Birer sahan turşiya.
Dağ başında kedilar
Miyav miyav dedilar
Zülfet suçun nayidi
Saxalliya verdilar.
Qamiş qamişa benzar
Qamiş gümüşe benzar
Diyoban’ın qızlari
Qısır camuşa benzar.
Altun yüzük qaşiyam
Ben qızların başiyam
Varın söylan Kâmil’a
Beldiyet qumaşiyam.
Ay geca ruşan geca
Halım perişan geca
Otuz iki mum yansın
Zülfet qavuşan geca.
İnciri ezamadım
Tellara düzamadım.
Yıxılsın etser yollar
Sallanup gezamadım.
Bu derenın qumuni
Atmaya kürek işdar
Zülfet xanım yanında
Yatmaya yürek işdar.
Kiremitdan ocaği
Batum’da var bucaği
Altmiş hoxa gâliyer
Zülfet’in bir bacaği.
Altun topi atarım
Hem atar hem tutarım
Ben bir cahil çocuğum
Zülfet’inen yatarım.
Halk Ozanları
Yörede halk ozanları ve halk şiirlerinin çok sayıda örneklerini görmek mümkündür. Dönemlerinin yaşam koşullarını, yaşayış biçimi, umutlarını yansıtan şair ve ozanların sayısında özellikle 18. yy.dan sonra artış görülür. “15. yüzyıla gelinceye kadar Âşık Edebiyatı'nın yerini dolduran destan ve mistik edebiyat geleneğinin yegâne icracıları Ozan’lardı. Ozanlar, duyduğu ve bildiği kahramanlık olaylarım düzüp koşmada mükellefi. Bunun da kopuz eşleğinde yaparlardı” (Erkal, 1998).
Göç olaylarının daha az, kırsaldaki zorlu işlerin daha fazla olduğu yakın dönemlerde paylaşım ve bir arada olmayı gerektiren durumlar hâkimdi. Özellikle kış aylarında köy odalarında toplanılırdı. Bu toplantılarda âşıklar beklenen ve aranan kişilerdi. Artvin’e Ardahan, Kars ve Erzurum’dan da âşıklar gelirdi. Öncelikle Yusufeli ilçesi olmak üzere, Ardanuç ve Şavşat ilçelerinde çok sayıda âşık yetişmiştir. Yarımi, Sultan Dildari, Mehmet, Şenfi, Keşfi, Nihani, İlhami, İzni, Derya, Huzuri, Zuhuri, İzhari, Özeri Yusufeli ilçesinde yetişmiş olanlardır.
Yörenin halk âşıklarının ilk örnekleri ise, Serveri, Sıtki, Asferi, Gülzaoğlu, Kaynari Mustafa, Şirini, Yarımi, Sultan Dildari, Şerifi sayılabilir. “Ardanuç ilçesinin Soğanlı Köyü’nden asıl adı Molla Selim olan Serveri, bir şiirinde, “Tarih ikiyüz üç sefer bizimdir” dizesinde 1787-1788’lere işaret etmektedir.” 19. yüzyılda halk ozanları sayısı artmıştır. Rıfai, Derviş (1800-1870), Mehmet, Şöhreti (1795-1865), Âşık Sait, Muhibbi (1823-1868), Esmahan, Hayali, Yesari, Esrari, Hicrani, Tekmili, Nidasız, Ervahi, Mehmet Ali, Şamili, (1823-1863), Âşık Osman, İkrari, Keşfi, Nutki, Ummani, Nihani, Mahiri, Mihmani, Meftuni, Recai, İsmail Hakkı, Hıfzi, Figani, Kahri, Devrani, Mahcubi, Cesimi, Niyazi, Desturi, Nimet Suzani Efendi, Destancı Kazım Ağa, (1881- 1975) Rahmani, İzni, Emrah, Güldari, Firaki, Nidai, Şahistan Bahri, Şahıstan Osman, İlhami, Dehani, Elfazi, Arifi, Hayrani bu âşıklardandır.“Ardanuçlu Halk ozanlarından 1874’te vefat eden Rifai’nin şiirlerini bir cönkte topladığı ve derlemenin bulunamadığı bilinmektedir. Yusufeli ilçesinde yetişen ve asıl adı Kaya Salih olan Muhibbi, 1823’te doğmuş, 1840’da âşık olmuştur. Muhibbi’nin sevgilisi Esmahan da kadın halk ozanlarındandır. Asıl adı Mehmet olan Yesari Baba, Batumlu Yesari adıyla da bilinmektedir. 1865-1915 arasında yaşamış olan Devrani’nin asıl adı Mirza’dır. 1914 savaşından önceki yıllarda Artvin ve Ardanuç çevresinde köy köy gezerek kahve ve köy odalarında sazlı söyleşiler yaptığı aktarılmıştır (Yurt Ansiklopedisi: 950).
19.yy’ın son döneminde halk şairliğindeki yöneliş Şavşatlı Âşık Didari’de görülebilir. Şavşat’ın Cevizli köyü medresesinde öğrenim görmüş, hocalık yapmıştır. 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşını yaşamış ozanın şiirleri toplanmamıştır. Yaşadığı dönemi anlatan “Dayandı” başlıklı şiiri şöyledir (Tokdemir, 1993: 23).
Şavşat Dağları da çiçekler açmaz
Kanadı kırılmış turnalar uçmaz
Osmanlı ahdetmiş sözünden geçmez
Dağlar taşlar kızıl kana boyandı
Der Didari kaldı kuru can kafes
Ne kimsede can var ne zerre nefes
Kan ağlar analar, gelinler, herkes,
Ah’ü figan asumana dayandı.
Bir diğer Ozan Yusufelili Keşfi’dir. Ozan Huzuri’nin babasıdır. 30 yaşlarından sonra, kendi deyişiyle gaflet uykusundan ayıldığına” inanıp sazı ve soyut aşkı bir yana iterek, şeyh olup bir derviş ozan kimliğine bürünmüştür. 20. yy’daki Ozanlar ise, Fevrani, Fariki, Hulusi, Ali Gedikoğlu, İrşadi, Sefili, İbrahim Pehlivan, Derya, Zuhuri, Huzuri, Dur Abdal, Efkari, Esma Sultan, Zakiri Berna, Ate Sultan, Abdülmecit Tokdemir, İzari’dir.
Ate Sultan, 1871-1968 yıllarında Ardanuç’un Kapıköy (Karsniya) köyünde yaşamıştır, asıl adı Sultan’dır. Yöreye gelen hemen hemen her âşıkla karşılaştığı ve deyiştiği aktarılmıştır. Şiirlerinden biri:
Yolcu
Yolcu var yürü yoluna
Hemen çekilip gitsene
Bülbülsen var git gülüne
Yoluna gayret etsene
Bende de aşk havasıdır
Yayla fakir yuvasıdır
Yağar yolcu havasıdır
Yolcu yoluna gitsene
Âşık bal demez zehire
Gidenim yoktur şehire
Razı olursan bahara
Pişirem içip yutsana
Ate Sultan değil ana
Oturdum bu kuru dağa
Hemen uzanma kuymağa
Ekmeğe loru katsana
Asıl adı Ali Huzuri Çoşkun olan Yusufeli’li Huzuri (1886-1951) aruzla şiirler hazırlamıştır.
Âşıkların sözlerinde yer verdikleri konular, doğa, toplumsal sorunlar, bireysel konular, aşk, ayrılık, doğa güzelliği gibi temalar işlenmiştir. Şiirlerinden biri:
Kızardık, bozardık, yandık, yıkıldık,
Uzun boylu harareti sor bize
Mateme tutulduk, ye’se takıldık
Unutulmaz sefaleti sor bize.
Artvin yöresi son dönem ozanlarından Âşık Efkârı adıyla bilinen Âdem Şentürk’tür. Açıklamasına göre 1900’de doğmuş ve şiir aşkına dalışına dalışı ile ilgili şunları söylemiştir:
Binüçyüz on altıda dünyaya geldim
Sanki bir koncay-ı deste olmuşum
Binüçyüz otuz altı bu aşka daldım
O günden bu güne beste olmuşum
İlk söylediği dizeler, Bilmez idim, uyumuşum Kasımoğlu pınarında. Bir dolu verdiler içtim, Kasımoğlu Pınarı’nda. 1. Dünya Savaşı yıllarında askere alınmış, Berlin’deki Muzika Birliğinde eğitim görmüştür. Anadolu’nun birçok yerinde âşıklarla atışmıştır. 1930’larda, Amasya’ya gittiği sırada Vali’nin karşısına çıkarılmış ve “maşukasının kim ve nereli olduğu” sorusuna şöyle yanıt vermiştir:
Ben aşıkım sevdiğimi soranlar
Ana yurdu, öz vatanı severim
Cumhuriyet temelini kuranlar
Kurtarıcı kahramanı severim
20. yüzyılın başlarında ise, Kaber Hatipoğlu, Küçük Şamili, Gılmani, Yangın, İzhari, Özeri, Deryami, Meraki, Kara, Bulani, Pervani, Ali Geylani, Fahri, Asmi, Devami, Âşık Dolani, Gülpaşa Dursun gibi halk ozanları yetişmiştir.
Atma Türküler
Atma türküler mevcut durum içinde doğaçlama söylenirler. Türkü atmayı oluşturacak bir ortam ve durum oluştuğunda karşılıklı veya gruplar halinde söylenirler. Söylendikten sonra söyleyen kişilerin adı ile anılırlar veya zamanla söyleyenleri unutulup halkın sözlü kültürel mirasında yer alırlar. Atma türküler, dinleyenlerin bunları halk içinde ağızdan ağıza dolaştırması, kulaktan kulağa geçmesi ile aktarılır. Türküler biçimsel olarak, tek, iki, üç ya da dört dizeden oluşursa da çoğunlukla tek dizeli biçiminin yaygın olduğu göze çarpar. Niceliksel olarak, Türkülerin iki dizeden oluşanları yanında, saatlerce süren, sayfalar dolduranları da vardır (Tokdemir, 1993:551).
Gruplar arası türkü atmaları:
Zafer Bayramı –I
Çoruhlu mutlu olsun bu büyük bayramumuz
Ne kadar güzel oldi, hep birden seyranumuz
Bugün kazanılmışti şanli istikbalumuz
Kocatepe’de idi büyük kahramanumuz
Bugün emir vermişti o başkumandanumuz
Hedefunuz Akdeniz hayde ordularumuz
İnöni, Dumlipunar harika meydanumuz
Dört gün, dört gece sürer o son büyük harbumuz
Dokuz gün daha sürdi kurtuluş savaşumuz.
Helal olsun orada hep dökülen kanumuz
Onunla şeref buldi nice vatandaşumuz
Yükseldi semalara zafer dolu şanumuz
O günün hatirasi en büyük nişanumuz
Kurtuldi esaretten bu güzel vatanumuz
Bu şanlı zafer günü düğünle bayramumuz
Dünyalar tarihinde pek şöhretli namumuz
Millertler arasında yer aldi unvanumuz
Böyle güzel vatana feda olsun canumuz
Ey sevgili Atatürk ebed olsun yaşunuz
Evlatlaruna lazım daha işaretunuz
O günleri gösteren yaşa büyük Atamuz
Fazla sevinç içinde Çoruh Vilayetumuz
Hepumuzi topliyan Vali Koraltanumuz
Bizi af buyursunlar belki vardur hatamuz
Oni kalpten severuz yoktur şikayetumuz
Zafer Bayramı – ll
Böyle kıymetli günün bahsedelum şanından
Memnun olduğu gündür zabitan nişanından
Atatürk bugün için geçti tatli canından
Başbakan İnöni’ni ayırmadi yanından
İnöni’nde sel akti düşmanların kanundan
Bize bugün gösterdi ter akıtti alnundan
Türkler ölür vaz geçmez sevgili vatanundan
İlumuz ziyalandi bu zafer bayramundan
Öyle idare kurdi kuş uçmuyor dalindan
Nasıl ana doğurdi Türk Milleti kanından
Bitun halk memnun olduk hudut kumandanundan
İlbay da memnun imiş bitun Çoruh Halkından
Bu akşam davetliyuz Artvinun Halkevundan
Temelde kurban kestuk sel akıttuk kanından
Ha o şerefli koyun bugün geçti canından
“Bu atma türküler 1937 yılında 30 Ağustos Zafer Bayramı dolayısıyla Artvin Halkevi’nin düzenlemiş olduğu “Çoruh Şenlikleri” ne davet edilen “Atma Türkü” alanında ünlü şairlerce ve sekizer kişilik gruplar tarafından söylenmiştir. Zafer Bayramı’nı söyleyenler Fındıklı’dan Reşit Yılmaz, Mustafa Peker, M. Sami ile Arhavi’den Akif Bayramin’dir (Tokdemir, 1993: 556).
Tüfeğini omuzlayıp ava gitmekte olan delikanlıya arkadaşlarından birisi tüfeği işaret ederek:
- Bu tüfeğun pahasi elliden yüze kadar, deyince, tüfek sahibi de:
- Onun kurşuni gider bahardan güze kadar, der.
İki sevgili arasında:
Erkek: Kız yuzuni görünce yeni doğmiş ay sandum
Kız: Gözlerini görünce coşmuş iki çay sandum
Erkek: Derdune düşmez idum sevdaluk kolay sandum
Kız: Kirpiklerun ok oldi, kaşlaruni yay sandum.
İki sevgili arasında:
Erkek: Cayir cayir yanayirum ateşun duşti cana
Kız: Seninkine mi benzer gel de oni sor bana
Erkek: Ne olur sevduceğum sarılsak kana kana
Kız: Kardeşlerum görürse kayarlar köti güna
Erkek: Senun uğrunda ölmek duğun bayramdur bana
Kız: Canumi verurum da söz söyletmem ben sana
Bayırdaki ufacık tarlalarında çalışmakta olan karı-koca arasında:
Erkek: Belum burkum kırıldı bu bayırda bacakta, deyince, hanımı da hemen:
Kadın: Eğer böyle yapmasak ne pişecek ocakta.
Görümce ile gelin arasında:
Görümce: Ayak izi kapida
Hanım oldi yapıda
Bole mi olur gelun
Gelin: Kendune bir koca bul
Sen de gidip hanım ol
Kimse tutmuyor yolun
Görümce: Gelin böyle duracak
İşleri kim görecek
Hala kınali elun
Gelin: Bulamamiş bir koca
Rahatsız olur gece
Her tarafta bir tel.un
Çok Sesli Yaşlılar Korosu
Camili (Macahel) yöresinde yaşayan ve Gürcü halk şarkılarını seslendiren kişilerden oluşturulan bir gruptur. “Macahel Yaşlılar Korosu,” 2015 yılında UNESCO’nun “Somut Olmayan Kültürel Miras” listesine, 2016 yılında da Kültür Bakanlığı’nın “Yaşayan İnsan Hazineleri” kapsamına alınmıştır. Bu ekibin oluşmasında, Gürcü halk şarkılarından özgün şekilde günümüze kalanlar merak edilip araştırılarak çıkılan yolun sonunda oluşturulan değerli bir halk kültürü unsurudur. Müzik yönetmeni ve araştırmacı İberya Özkan (Melaşvili) 2001 yılında amatörce şarkı söyleyen yaşlıları bir araya getirdi ve “Macahela Yaşlılar Çok Sesli Korosu”nu kurdu. Macahel yöresinde yetişen Karadeniz’in ünlü ses sanatçısı Bayar Şahin ve İberya Özkan’ın öncülüğünde bu halk şarkıları kayıt altına alınmıştır. İlk önce Gürcü halk şarkılarını bilen 12 kişi tespit edildi. Yaşlı kesimden oluşan bu ekipte yaşları 53’ten 88 yaşına kadar farklı yaşlarda olan 7 kişiden oluştuğu ekip üyeleri tarafından anlatıldı. Koroda yer alan İsmet Ertürk 2018 yılının eylül ayındaki mülakatımızda, yardımlaşmanın ve müziğin bir arada olduğu günlerden şu şekilde bahsediyor: “Bu şarkılar düğünlerde, çobanlıkta, mecide (imece) öğrenildi. Çok keyifli olurdu, bir bahçede bu türküler söylendiği zaman diğer bahçelerden herkes buraya toplanırdı. Bizim şarkılarda bir kişi şarkının ana ezgisini söylemeye başlar, bir diğer kişi “bani” denilen ikinci bir ezgiyle ona eşlik eder. Ana ezgi şarkıya eşlik eden kişilerin banileriyle çoksesli bir hal alıyor. Anonim olan bu şarkıları biz erkekler çalgısız söyleriz. Şarkılarımızın dili de Gürcüce’dir” Macahel şarkıları halkın bir araya geldiği hemen her ortamda köy imecelerinde, doğum, düğün, sünnet ve eğlencelerde söylenir. Özellikle de gelin alma ya da getirme esnasında yol boyunca bu şarkılar seslendirilir.